Deprem Sonrası İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Taşınması İçin Acilen Yapılması Gerekenler

24 Şubat 2023

Deprem sonrası inşaat ve yıkıntı atıklarının taşınması ve bertaraf edilmesi için dört temel yönetmelik bulunmaktadır. Bunlar:

• Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği (18.04.2004 RG25406),
• Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik (25.01.2013 RG: 28539)
• Tozla Mücadele Yönetmeliği (05.10.2013 RG: 28812)
• Binaların Yıkılması Hakkında Yönetmelik (13.10.2021 RG 31627).

Deprem sonrası yıkıntıların kaldırılması sırasında çıkacak toz, binalarda bulunan asbest yurttaşlarımızın çoğunda ilerleyen yıllarda ölümlere dahi yol açabilir. Asbest içeren malzemenin hasar görmesi, asbest liflerinin havaya salınması ve solunum yolu ile akciğere yerleşmesi riskini artırır. Erken (akut) dönemde toksik olamamakla birlikte asbest lifleri uzun yıllar akciğer dokusunda kalıp, asbestosis, akciğer kanseri, akciğer zarı kalınlaşması, ve akciğer zarı kanseri (mezotelioma) gibi hastalıklara neden olur. Bu hastalıkların gelişme süresi 10 ile 50 yıl kadar uzun olabilir. Asbest liflerinin tüm türleri zararlıdır.

Öte yandan, daha da acil olan husus, yıkıntıların insanlar zarar görmeden kaldırılmasıdır. Ancak bu konuda büyük bir başarısızlık söz konusudur.

Pek çok yıkıntı, doğrudan yükleyici (loader), beko-yükleyici (beko-loader) ve kazıcılar (ekskavatör) yardımıyla kaldırılmaya çalışılmıştır. Ancak yıkıntıların kaldırılmasında ilk yapılması gereken şey, ağır blokların vinçler veya vinç gibi çalışabilecek uygun aparat takılmış kazıcılar ile kaldırılmasıdır. Mobil teleskobik vinçlerin olay yerine hızla intikal etmesi son derece önemlidir. Bu türden vinçlerin 500 tonlukları bulunmaktadır, yardımcı 50-100 tonluk daha küçük mobil teleskobik vinçlerle birlikte çok hızlı bir şekilde yanaşabildikleri oranda hızlı ve temiz bir çalışma gerçekleştirebilirler.

Çevre ve Orman Bakanlığı 07.04.2004 tarihli genelge ile Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği’nin temel amaçlarını şu şekilde belirlemiştir:

Hafriyat toprağı ile inşaat ve yıkıntı atıklarının kaynağında en aza indirilmesi,

Hafriyat toprağı ile inşaat /yıkıntı atıklarının geri kazanılması ve özellikle alt yapı malzemesi olarak yeniden değerlendirilmesi,

Hafriyat toprağı ile inşaat/yıkıntı atıklarının karıştırılmaması,

Sağlıklı bir geri kazanım ve bertaraf sisteminin oluşturulması için atıkların kaynağında ayrılması ve seçici yıkımın yapılması.

Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği (18.04.2004 RG25406) uyarınca şu hususlara dikkat edilmelidir:

• Yıkımı yapılacak yapıların içlerindeki geri kazanılabilir malzemelerin öncelikle ayrıştırılması ve geri kazanılması esastır. Bu çerçevede kapı, pencere, dolap, taban ve duvar kaplamaları, döşemeleri ve yalıtım malzemeleri gibi inşaat malzemeleri ile tehlikeli atıklar yıkımı yapılacak yapılardan ayıklanır ve ayrı toplanır. Yıkım işlemleri sırasında gürültü, toz ve görüntü kirliliği ile ilgili olarak önlemler alınmalıdır. Yıkımın hidrolik ekipmanlara sahip iş makineleri ile yapılması durumunda, kolon ve kiriş gibi beton yapılar kesilir veya parçalanır.
•  Çalışanların sağlığını ve güvenliğini korumak amacıyla, asbest içeren malzemelerin kullanıldığı binaların yıkımı, sökümü, tamiratı ve tadilatı sırasında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 26/12/2003 tarihli ve 25328 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik esaslarına uyulmalıdır.
• Hafriyat toprağı ile inşaat/yıkıntı atıklarının taşınması sırasında çevrenin kirletilmemesi, trafiğin aksatılmaması ve can ve mal emniyeti için gerekli tedbirler öncelikle nakil işlemlerini gerçekleştiren kişi veya firma tarafından alınır. Taşıma sırasında oluşabilecek çevresel kirlenmeyi önlemek amacıyla araçların üzerleri uygun malzemeyle kapatılır. Araçlara kapasitenin üzerinde yükleme yapılmaz ve araçlar tekerleklerinde olabilecek çamur ve benzeri kirlilik temizlendikten sonra trafiğe çıkartılır. Belediye ve mahallin en büyük mülki amiri, atık taşıyan araçların şehir içi trafiğini olumsuz etkilememesi için bu araçların belirli saatler arasında trafiğe çıkmaları konusunda düzenleme yapma yetkisine sahiptir.

Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik (25.01.2013 RG: 28539) uyarınca dikkate alınması gereken hususlar şunlardır:

Kansere neden olan asbestin üretimi, kullanımı ve asbest içeren eşyanın piyasaya sunulmasını yasaklayan, ’’Bazı Tehlikeli Maddelerin, Müstahzarların ve Eşyaların Üretimine, Piyasaya Arzına ve Kullanımına İlişkin Kısıtlamalar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik’’ Resmi Gazetede 29 Ağustos 2010 tarihinde yayımlanmıştı. Ancak yıkılan binaların büyük bir kısmı bu tarihten önce yapıldığından dolayı, pek çok yerinde asbest içeren malzemeler bulunmaktadır. Bunun için devletin acilen:

• Asbestli artıklar ve çalışma sırasında kullanılan asbestin bulaştığı ekipmanlar tehlikeli atık olduklarından çift sızdırmaz dayanıklı torba ile sıkı bir şekilde kapatıldıktan sonra bertaraf konteynırına atılması gerekmektedir.
• Sağlayacağı bertaraf konteynırlarının tamamen kapalı, kilitli ve sızdırmaz olması gerekmektedir.
• Konteynır dolduktan sonra lisanslı bertaraf noktasına iletilmelidir.
• Asbestin geri dönüşümü diğer maddelerin geri dönüşümünden biraz farklıdır. Diğer dönüşümlerde elde edilen madde tekrar kullanım amacı taşırken asbestte amaç tekrar kazanmak değil, bertaraf etmektir.
• Tehlikeli bir madde olduğu için geri dönüşüm sürecinde çalışanların güvenlik tedbirlerinde dikkatli olmaları da gerekmektedir.

Bunlara ek olarak, Dünya Sağlık Örgütü asbestle ilgili şu hususları belirtmektedir:

• Deprem sonrası enkaz kaldırma çalışmaları sırasında, asbestli bina enkazları ve malzemeyi taşımak, parçalamak ve imha etmek sıklıkla yapılan işlerdir.
• Enkaz kaldırma işleri genellikle, asbestlin zararlarını ya da neye benzediğini bile bilmeyen, geçici işçiler, gönüllüler, ya da yerel halk tarafından yapılır.
• Çoğu enkaz kaldırma çalışması sırasında çalışanlara kendilerini koruyabilecekleri kişisel koruyucu malzeme de verilmez ki bu ihmal çalışanların hastalık riskini ciddi boyutta artırır.
• Enkaz kaldırma çalışmaları sonucunda, asbestli molozların birikmesi de ciddi bir çevre ve sağlık riski oluşturur.

Enkazın güvenli bir şekilde kaldırılması için izlenmesi gereken temel ilkeler şunlardır:

• Asbest taşıyan malzemenin bulunduğu yerleşkeleri belirleyin ve risk değerlendirmesi yapın.
• Enkaz kaldırma çalışmalarında çalışacak tüm çalışanları asbest riski ve güvenli çalışma şartları konusunda kapsamlı bir şekilde bilgilendirin.
• Asbestli malzemenin zedelenip, örselenmesini olabildiğince en aza indirin.
• Enkaz kaldırma alanını ıslatarak, asbest liflerinin havaya karışmasını en aza indirin.
• İnsanların asbestli malzemeyle temasını en aza indirin.
• Asbestli malzemenin diğer molozlardan ayrı olarak depolayın, etiketleyin ve imha edin.
• Asbestli molozun imha işlemlerinin kontrollü bir düzende yapıldığına emin olun.

Tozla Mücadele Yönetmeliği (05.10.2013 RG: 28812) uyarınca ise, başta yıkım işlerinde olmak üzere, çevrede bulunan yurttaşların;

• Toz maruziyetini önlemek ve çalışanların toz ile ilgili tehlikelerden korunması için gerekli tüm koruyucu ve önleyici tedbirleri almak,
• Riski kaynağında önlemek üzere; uygun iş organizasyonunun yapılmasını ve toplu koruma yöntemlerinin uygulanmasını,
• Toz çıkışını önlemek için uygun mühendislik yöntemlerinin kullanılmasını,
• Alınan önlemlerin yeterli olmadığı durumlarda çalışanlara tozun niteliğine uygun kişisel koruyucu donanımların verilmesini ve kullanılmasını sağlamak devletin sorumlulukları arasındadır.

Binaların Yıkılması Hakkında Yönetmelik (13.10.2021 RG 31627) kapsamında alınması deprem bölgesinde ilk etapta gereken önlemler de şunlardır:

• Yıkım faaliyetine başlamadan önce, yıkım esnasında ve yıkım sonrasında, yıkımda çalışanlar ve üçüncü şahıslar için güvenlik tedbirleri ile çevre koruma tedbirlerini almak zorunludur.
• Yıkım sırasında varsa geriye kalan yapının stabilitesinin bozulmaması ve olabilecek plansız göçmelerin önlenmesi için gerekli durumlarda geçici güçlendirme yapılabilir.
• Emniyet şartlarının sağlanması ve toz emisyonunun azaltılması amacıyla, yıkım yapılacak binaların dış cephesi, yıkım tekniğine ve kullanılacak ekipmana uygun koruyucu iskele, yırtılmaz ve tutucu özelliğe sahip file ve benzeri malzeme ile koruma altına alınır.
• TS 13633 standardında yer alan tekniklerden uygun olan herhangi biri tercih edilebilir. Bitişik nizam yapılaşmanın söz konusu olduğu durumlarda yıkım faaliyeti bitişik yapının güvenliğini esas alacak şekilde gerçekleştirilir. Bu amaçla komşu binaya zarar verilmemesi bakımından mümkün olan durumlarda kısmen veya tamamen elle yıkım tekniğinin uygulanması esastır.
• Tam yıkım, çatıdan başlanarak temel alt seviyesine kadar yukarıdan aşağıya doğru olacak şekilde gerçekleştirilir. Yıkıma alt kat düşey taşıyıcı elemanlarından başlanılamaz. Yıkım sırasında katlarda oluşacak yıkıntı atıkları güvenlik tedbirlerine uygun olarak, kaydırma olukları veya farklı bir sistemle zemine indirilir. Döşemeler, yıkım işlerinde oluşan yıkıntı atıkları nedeniyle aşırı yüklere maruz bırakılmaz. Yıkım çalışmalarına ara verilmesi söz konusu olduğunda yapıda gerekli kontroller yapılarak askıda blok bırakılmaz, zemindeki çukurlar kapatılır.
• Kısmi yıkım, yapı yüksekliğinin azaltılması, herhangi bir yapı elemanının kaldırılması gibi amaçlarla yapının sadece belirli bölümleri üzerinde gerçekleştirilen yıkım çalışmalarını kapsar. Kısmi yıkım süresince yıkıma konu edilen yapının kalan bölümlerindeki yapısal stabiliteyi koruyacak önlemler alınır.
• Tam ve kısmi yıkım faaliyetlerinde yıkım tekniğinin gerektirdiği ve TS 13633 standardında belirtilen özellikleri haiz makina ve aparatlar kullanılır. Yıkım makinaları mesleki yeterlilik belgesini haiz operatörler tarafından kullanılır.

Tüm bu hususlara ek olarak atıkların bertarafı devlet tarafından iyi bir şekilde yönetilmelidir. Yıkım faaliyetleri sırasında ve sonucunda ortaya çıkacak her türlü atığın;

• Geri kazanılabilir malzemeden başlamak üzere, kaynağında uygun proseslerle ayrılması ve geçici biriktirilmesini sağlamak,
• İlgili mevzuat uyarınca öncelikle yeniden kullanımı, mümkün olmaması durumunda geri kazanımını sağlamak,
• Çevre ve insan sağlığına yönelik olumsuz etkilerini en aza düşürecek şekilde atık yönetimini sağlamak,
• Taşınması ve biriktirilmesi aşamalarında gerekli izinleri ve onayları almak,
• Çevre lisanslı geri kazanım ve/veya bertaraf tesislerine gönderilerek yönetimini sağlamak zorunluluktur.

Yıkım faaliyeti sonucu oluşacak atıkların, geçici bir süre için olsa dahi dere, ırmak, nehir ve benzeri akarsu yataklarını doldurmasına veya bunların yönünü değiştirmesine yol açacak şekilde biriktirilmesi yapılması kesinlikle yasaktır. Tüm bunların yanı sıra bu yönetmelik, toz, gürültü ve asbestle ilgili hususlarda önceki yönetmelikleri referans göstermektedir.

Toplumcu Mühendisler ve Mimarlar Meclisi